18e eeuw: portret of paard
Vanaf 1750 ontstaat er een extra thema binnen de nog altijd redelijk beperkte lijst van onderwerpen die op kleipijpen worden afgebeeld. Het is een portret naar de roker toe, met links en rechts ervan letters of initialen. Door de aard van het portret, dat niet levensecht wordt gegraveerd, maar karikaturaal, wordt verondersteld dat het om een spotprent gaat. De afbeelding komt voor met verschillende letters ernaast. Het gaat dus niet om één specifiek persoon. Er bestaat tevens een versie van het portret met letters met daaromheen twee portretten en de tekst 'VIVAT ORANIE', een Oranjepijp dus. Het persen van deze pijpen gebeurde tussen 1740 en 1790, een halve eeuw lang.
Eind 19e eeuw maakt de firma Jan Prince en Cie nog een soortgelijke pijp, dit keer zonder de toevoeging van letters. Jan Prince kreeg als een van zijn merken lam onder de boom in gebruik, het merk waar ook Jan Versluijs mee perste. Het is goed mogelijk dat ook de in onbruik geraakte persvormen van Versluijs over zijn gegaan op Prince en dat vandaar uit het idee is ontstaan de portretpijp nog een keer uit te brengen.
Een tweede type gravering die qua indeling overeenkomt is die met een springend paard naar de roker toe. Ook deze komt voor met letters er links en rechts naast en ook zonder toevoeging van letters. Waar de letters of überhaupt de afbeeldingen voor staan is nog niet achterhaald. De portretten komen voor met de letters: VP, HD, IIW, paarden alleen met MK of letterloos. Op de letters HD na komen alle combinaties voor op pijpen die gelijktijdig door Versluijs werden gemaakt.
Informatie over de merken en pijpenmakers is afkomstig uit Merken en merkenrecht van de pijpenmakers in Gouda, uit 2003, van Don Duco.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1740-1750. Naar links kijkend portret van een onbekende man met karikaturale trekken. De neus, kin, lippen en oren zijn disproportioneel groot, het voorhoofd is juist klein. Dit is de vroegst bekende versie van het portret, dat vanaf deze periode een halve eeuw lang in deze vorm gebruikt zal worden, met verschillende letters naast het portret. Hier staan de letters VP om het portret. Het merk L gekroond is in deze periode in gebruik door Cornelis of Jacob de Licht (1730-1745, 1745-1753) en nog niet door Frans Verzijl (Lit. 2).
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda groot en herkenbaar, de bovenzijde van de pijpenkop is secuur geradeerd en het oppervlak van de pijp is niet geglaasd.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1750-1760. De boven beschreven vorm, met het merk L gekroond, lijkt hier de basis te vormen voor een iets later uitgebrachte Oranjepijp. Behalve het portret naar de roker toe en de letters, staan er portretten van een man en een vrouw in cirkels. Op de zijde van de roker af staat een leeuw in de Hollandse tuin, met speer en vredeshoed. Boven de leeuw staat een grote keizerskroon. Onder het karikaturale portret door loopt een tekstlint met de tekst: 'VIVAT ORANIE'. De portretten op de zijkant zijn van Willem IV en Anna van Hannover. De pijp zou kunnen zijn uitgebracht toen uit dit huwelijk Willem V werd geboren in 1751. Willem IV houdt een regentenstaf in zijn hand, Anna van Hannover een tulp. Het merk zwijn is in deze periode in gebruik door Gerrit Moleman, tussen 1753 en 1765 (Lit. 2).
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is niet geglaasd.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1750-1765. Naar de roker toe staat een karikaturaal portret, met links en rechts de letters HD. het merk 46 gekroond is in deze periode in gebruik door Jan Van Leeuwen (1753-1769) (Lit. 2). Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd.
Pijpenkoppen van Jan P. Versluijs, Gouda, 1744-1800
Uit een redelijk grote stort van Jan Versluijs in het centrum van Gouda blijkt dat deze pijpenmaker verschillende pijpen met een portret of met een paard naar de roker toe aanbood. Het merk dat Jan Versluijs gebruikte was lam onder de boom (Lit. 2). Veel pijpen uit zijn stort waren relatief fors en stevig, maar de uitstraling van de pijpenkoppen is ouder dan je op basis van de grootte zou concluderen.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1760-1780. Letters .I.I W om het portret.
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1760-1780. Letters VP om het portret.
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd. De pijp is mede door de decoratie naar de roker toe nogal lomp van profiel.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1760-1780. Letters MK om een naar links gericht springend paard.
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1760-1780. Een naar links gericht springend paard zonder letters.
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd.
Ovaalvormige pijpenkop uit de periode 1790-1810. Een naar links gericht springend paard zonder letters. De pijp is gemerkt met leeuw in de Hollandse tuin, die in deze periode in gebruik is door Cornelis Verzijl, 1786-1806. De pijp is laat in vergelijking met genregenoten.
Op de zijkant van de hiel staat het wapen van Gouda, de bovenzijde van de pijpenkop is goed geradeerd en het oppervlak van de pijp is om de decoratie geglaasd.